Προσφώνηση

Αγαπημένε Φίλε, Συνάδελφε και Συναγωνιστή στους πνευματικούς αγώνες  Δεν ήρθαμε να σ’ αποχαιρετίσομε. Ήρθαμε να σε συγχαρούμε και να πούμε τον έπαινό σου, που ολοκλήρωσες τον αγώνα της ζωής άξια και τιμημένα, χωρίς συμβιβασμούς και χωρίς μικρότητες. Ήρθαμε να σου αποδώσουμε την αναγνώριση που ταιριάζει στην ξεχωριστή ζωή σου, τη δράση και τους αγώνες σου, που αξίζουν να γίνουν παράδειγμα για τους νεότερους, κι έτσι να προσφέρουν μιαν ακόμη υπηρεσία στο σύνολο, τόσο αναγκαία στους χαλεπούς καιρούς που ζούμε.

Το ξέρομε πως ό,τι και να πούμε, τα λόγια θα είναι κατώτερα από την πράξη, από την προσφορά σου, από την αξία σου ως επιστήμονα, ως ερευνητή, ως δασκάλου, ως ανθρώπου, ως ενεργού πολίτη. Ποια λόγια να χωρέσουν το πύρωμα της καρδιάς σου, το δημιουργικό σου οίστρο, που δεν ήξερε τί θα πει «αδύνατο»; Ποιος έπαινος να χωρέσει την αγαθότητά σου, τη φιλαλληλία, την αυταπάρνησή σου, που πάντα ήσουν «κερί αναμμένο» για τους άλλους, που είχες μιαν αγκαλιά απέραντη που χωρούσε όλο τον κόσμο, μιαν αγάπη ανεξάντλητη, μια κατανόηση χωρίς όρια, μια πίστη ατράνταχτη για τον άνθρωπο και το μέλλον του! Έκανες τα πιο σπουδαία έργα με μια μετριοφροσύνη αφοπλιστική, ωσάν να ήταν το πιο απλό και αυτονόητο πράγμα! Είχες τον τρόπο να ξυπνάς μέσα μας την ιστορική μνήμη, να ζωντανεύεις το πνεύμα και το ήθος των αποστόλων του Γένους, να φέρνεις το ιδανικό στα μέτρα του καθημερινού ανθρώπου!  Ξέρω, δε σ’ αρέσουν τα εγκώμια. Όμως, κάνε μια παραχώρηση, τούτη την ιερή στιγμή, κι επίτρεψέ μου να μιλήσω για την προσφορά σου.

Βίος και Έργο

Ο Κωσταντίνος Νίκας (07.04.1935 – 26.04.2016), γέννημα - θρέμμα αυτού του ευλογημένου τόπου στον οποίο μας συνάθροισε η αγάπη του, πήρε το πρώτο του πτυχίο, της Ελληνικής Φιλολογίας  από τη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστήμιο Αθηνών και το δεύτερο, της Νεοελληνικής Γλώσσας και Λογοτεχνίας από το Πανεπιστήμιο της Ρώμης. Το 1962 έγινε Βοηθός στην έδρα Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, κοντά στον καθηγητή Γεώργιο Ζώρα. Από το Δεκέμβριο του 1965 εργάστηκε ως Επιστημονικός Συνεργάτης στην έδρα Βυζαντινής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου της Ρώμης για την έκδοση  κειμένων Βυζαντινής Υμνογραφίας («Analecta Hymnica Greca», 2 τόμοι, 1970, 1973). Το 1971 γίνεται καθηγητής Βυζαντινής Φιλολογίας στο Istituto Universitario Orientale της Νάπολης, το σημερινό Πανεπιστήμιο της Νάπολης «L’Orientale” (Università degli Studi di Napoli “L’Orientale”) και το 1974 καθηγητής Νεοελληνικής Γλώσσας και Φιλολογίας στο ίδιο πανεπιστήμιο, όπου θα διδάξει ως τη συνταξιοδότησή του. Παράλληλα συνεργάζεται ως τακτικός Συνεργάτης Νεοελληνικής Γλώσσας στο Πανεπιστήμιο της Νάπολης «Federico II”. Δίδαξε επί μισό σχεδόν αιώνα σε Ρώμη και Νάπολη, ελληνική γλώσσα, βυζαντινή, μεταβυζαντινή και νεοελληνική φιλολογία, ποίηση, πεζογραφία και ιστορία των ιδεών μιας περιόδου χιλίων περίπου ετών.     

Στη Βυζαντινή Φιλολογία ξεκίνησε από την έρευνα της βυζαντινής υμνογραφίας και αγιολογίας, μελέτησε την εκκλησιαστική ρητορική και τη λαϊκότροπη βυζαντινή και μεταβυζαντινή λογοτεχνία, ανέδειξε πλευρές και ερευνητικά προβλήματα που αφορούν την κουλτούρα, τη θρησκεία και την τέχνη της βυζαντινής κοινωνίας της Ν. Ιταλίας και ιδιαίτερα της Καλαβρίας.         

Στον τομέα της Νεοελληνικής Γλώσσας και Φιλολογίας εκάλυψε ένα μεγάλο φάσμα θεμάτων από το 15ον έως τον 20όν αιώνα, με έμφαση στο 16ον αιώνα της βενετοκρατίας και τη λογοτεχνία της Κρητικής Αναγέννησης, στην περίοδο της τουρκοκρατίας (17ο-18ον αι.) και στα φαινόμενα διαμόρφωσης του Νέου Ελληνισμού (Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Ρήγας, Διάλογοι «περί ελληνικής γλώσσας», «περί παιδείας», «περί της των νέων αγωγής», «περί ζωγραφίας και ποιήσεως», «Βίβλος περί αληθινής ελευθερίας πολιτικής», κ.ά.).

Προνομιακό πεδίο μέσα στα ερευνητικά του ενδιαφέροντα ήταν η γλώσσα των ελληνοφώνων της Απουλίας και της Καλαβρίας. Μελέτησε τις νεοελληνικές διαλέκτους της Κάτω Ιταλίας, τα γλωσσικά φαινόμενα και τη διαχρονική τους εξέλιξη, που μαρτυρούν την ελληνική καταγωγή της διαλέκτου, καθώς και την ιδιωματική λογοτεχνική παραγωγή της κατωιταλικής  (13 μελέτες). Μερίμνησε για την προστασία των ελληνόφωνων κοινοτήτων και τη διατήρηση της διαλέκτου, με την οργάνωση συνεδρίων και τη συμμετοχή σε φορείς με προγραμματικό στόχο την ενίσχυση και διάσωσή τους. Μελέτησε, επίσης, συστηματικά τη ζωή και τη δράση των απόδημων Ελλήνων, διάσημων και άσημων, τις ελληνικές Κοινότητες της Ιταλίας και τη συμβολή τους στα Γράμματα και στον πνευματικό πολιτισμό της Ιταλίας, ιδιαίτερα, τις αφετηρίες, την ιστορία και τη δράση της Ελληνικής Κοινότητας της Νάπολης από το 16ον αι. ως τις μέρες μας (17 εργασίες). Ερεύνησε και κατέγραψε τις σχέσεις (επαφές, συνεργασίες, αλληλογραφία) μεταξύ σημαντικών Ελλήνων και Ιταλών ποιητών και λογίων, τεκμηριώνοντας, με αμφίπλευρη μελέτη, την αμοιβαία προσφορά και αλληλεπίδραση των δύο λαών στο πεδίο των Γραμμάτων. Ανήκει στους λίγους πρωτοπόρους που διέγνωσαν και μελέτησαν το κοινό μεσογειακό υπόβαθρο του ελληνικού και του ιταλικού πολιτισμού.

Βασικός στόχος του υπήρξε η διάδοση της Ελληνικής Γλώσσας, Λογοτεχνίας και Πολιτισμού στην Ιταλία και στη Δύση γενικότερα και η ενίσχυση των δεσμών ανάμεσα στους δύο λαούς. Για το σκοπό αυτό, μετέφρασε ή/και παρουσίασε στο ιταλικό κοινό περισσότερους από 150 Έλληνες ποιητές και πεζογράφους: Τάσο Αθανασιάδη, Μανόλη Αναγνωστάκη, Τάκη Αντωνίου, Κ. Ασημακόπουλο, Τάκη Βαρβιτσιώτη, Γιώργο Βαφόπουλο, Νάσο Βαγενά, Όλγα Βότση, Νικηφόρο Βρεττάκο, Μαργαρίτα Δαλμάτη, Οδυσσέα Ελύτη, Γιώργο Θεοτοκά, Ν. Καζαντζάκη, Έκτορα Κακναβάτο, Ιάκωβο Καμπανέλλη, Κώστα Καρυωτάκη, Δημοσθένη Κόκκινο, Τάσο Κόρφη, Μαργαρίτα Λιμπεράκη, Παύλο Μάτεση, Κώστα Μίσσιο, Κωστούλα Μητροπούλου,  Πάνο Παναγιωτούνη,  Τίτο Πατρίκιο, Γιάννη Ρίτσο, Γιώργο Σεφέρη, Κώστα Στεργιόπουλο, Πέτρο Στυλιανού, Κύπρο Χρυσάνθη, κ.ά.

Αντίστοιχα, μετάφρασε και παρουσίασε στο ελληνικό κοινό πολλούς Ιταλούς ποιητές και συγγραφείς, παλαιότερους και νεότερους, σε διάφορα λογοτεχνικά περιοδικά, σε μελετήματα και μονογραφίες: Torquato Tasso, G. Garducci, Salvatore d’ Elia, Antonio Spagnuolo, Giulio Andreotti, Alfonso Zaccaria, Dondini, Franco Riccio, Luciano Rossi, Antonio Rinaldi, Mario Luzi, Alberto Mario Moriconi, G. De Martino, F. Mastroianni, Irene Maruso, Emilio Argirofi, Silvana Magrini, Michele Sovente, Aldo GB Rossi, Albino Pierro, κ.ά.

Ίδρυσε και διηύθυνε το φιλολογικό περιοδικό «Ιταλοελληνικά», που περιλαμβάνει έρευνες, σπουδές και κείμενα νεοελληνικού περιεχομένου, 12 πολύτιμους τόμους, και τα Παραρτήματα (Quaderni) του περιοδικού, που αντιστοιχούν σε 10 μονογραφίες. Εργάστηκε άοκνα για να διασώσει και να αναπτύξει τις νεοελληνικές σπουδές στην Ιταλία και με τους αγώνες του κατάφερε να επηρεάσει θετικά την ελληνική εκπαιδευτική πολιτική προς την κατεύθυνση της ενίσχυσης των νεοελληνικών σπουδών στα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια.

Οργάνωσε πολλά διεθνή Συνέδρια, «Η διδασκαλία της Νέας ελληνικής στη Νάπολη» (1984), «Εβδομάδα Ελληνικού Πολιτισμού» (1988), «Δυτική σκέψη και Νεοελληνικός Διαφωτισμός» (1997), «Ρήγας Βελεστινλής, 200 χρόνια από το θάνατό του» (1998), «Γιώργος Σεφέρης, 100 χρόνια από τη γέννησή του» (2000), «Ο αφηγητής Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης και ο υπερρεαλιστής Ανδρέας Εμπειρίκος» (2001), «Γλώσσα και λογοτεχνία των Ελληνόφωνων της Κάτω Ιταλίας» (2002), «Κωνσταντίνος Καβάφης, 70 χρόνια από το θάνατο και 140 από τη γέννησή του» (2003), « Οι Ολυμπιακοί Αγώνες από την Αρχαιότητα ως την τρίτη χιλιετία» (2002), «Γιώργος Θεοτοκάς, 100 χρόνια από τη γέννησή του» (2005), «Νίκος Καζαντζάκης, 50 χρόνια από το θάνατό του» (2007), «Μ. Καραγάτσης, 100 χρόνια από τη γέννησή του» (2008), κ.ά. Προσκάλεσε πολλούς Νεοελληνιστές επιστήμονες, λογίους και συγγραφείς, για να μιλήσουν και να γνωριστούν με το ιταλικό κοινό (Ιάκωβο Καμπανέλλη, Νίκο Κάσδαγλη, Δημήτρη Καλοκύρη, Μάρω Λοΐζου, Λίντια Στεφάνου, Δημήτρη Μαρωνίτη, Αλέξη Eudald Solà, Guy Saunier, Vincenzo Rotolo, Mario Vitti, κ.ά.

Προκειμένου να καλλιεργήσει τις πολιτιστικές σχέσεις και την αμοιβαία γνωριμία των δύο λαών, ενήργησε για την αδελφοποίηση πολλών ελληνικών και ιταλικών πόλεων και σχολείων, οργάνωσε θεατρικές παραστάσεις κλασικών έργων, προσκάλεσε ελληνικά θεατρικά σχήματα στην Ιταλία, φρόντισε για τη συμμετοχή ελληνικών λυκείων στο φεστιβάλ Αρχαίου Δράματος των Συρακουσών, καθώς και πλήθος άλλες εκδηλώσεις ελληνικής παραδοσιακής μουσικής και χορού, εκθέσεις ελληνικού βιβλίου,  παραδοσιακής φορεσιάς, εκδρομές, επισκέψεις και ξεναγήσεις σε αρχαιολογικούς χώρους και μουσεία, σε ιστορικά μνημεία και αρχαίες κοιτίδες ελληνικού πολιτισμού (Paestum, Metapontio, Sibaris, Locri Epizefiri, Pithecusa, Cuma, καθώς και στα ελληνόφωνα χωριά της Καλαβρίας, Bova, Galliciano, κλπ.).   

Υπήρξε ιδρυτικό μέλος του Φιλελληνικού Κέντρου της Νάπολης και της Ελληνικής  Κοινότητας Νάπολης και Καμπανίας, πρόεδρος της Επιτροπής απονομής Βραβείων για την ελληνική και την Γκρεκάνικη ποίηση των ελληνοφώνων της Κ. Ιταλίας. Συνέβαλε στην ίδρυση του Κέντρου Ελληνόφωνων σπουδών της Κ. Ιταλίας και Καλαβρίας. Υπήρξε μέλος πολλών εθνικών και διεθνών επιστημονικών Εταιρειών, όπως του Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» των Αθηνών, της Εταιρείας Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών της Αθήνας, της Εταιρείας για τη σπουδή των σχέσεων του Ελληνισμού με τη Δύση, της Εταιρείας Μεταφραστών της Λογοτεχνίας, της Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών στην Ιταλία, του Σικελικού Ινστιτούτου Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών του Παλέρμο, της Αρκαδικής Αδελφότητας των Αθηνών, της Εθνικής Εταιρείας Λογοτεχνών και Συγγραφέων, της Εθνικής Εταιρείας Νεοελληνιστών της Ιταλίας. Ιδρυτικό μέλος της «Σύμπραξης Ευρωπαϊκών Πανεπιστημίων για την ενίσχυση των Νεοελληνικών Σπουδών διεθνώς», μέλος της Συντονιστικής Επιτροπής και υπεύθυνος για τις δίγλωσσες ελληνοϊταλικές εκδόσεις της Σειράς Βιβλιοθήκη Κλασικών Νεοελλήνων Συγγραφέων, φρόντισε, ως εκδοτικός επιμελητής, για την έκδοση της Ανθολογίας του ποιητή Νικηφόρου Βρεττάκου, που κατάρτισε ένας άλλος σπουδαίος Νεοελληνιστής, ο καθηγητής Vincenzo Rotolo. Αυτή είναι η τελευταία προσφορά του Κωσταντίνου Νίκα στις Νεοελληνικές Σπουδές, η οποία πρόκειται να κυκλοφορήσει τον επόμενο μήνα. 

Με όλα αυτά και άλλα, που δε γίνεται να αναφερθούν εδώ, κατέστησε τη Νάπολη διεθνές κέντρο Νεοελληνικών Σπουδών και εστία ακτινοβολίας του ελληνικού πολιτισμού και κέρδισε την αναγνώριση, το σεβασμό και την αγάπη των ανά την υφήλιο Νεοελληνιστών συναδέλφων του. Το 2006 έλαβε ένα διεθνές Βραβείο, το «Premio Teocle a Giardini Naxos” της Ταορμίνας (Σικελία), για τη μεγάλη συμβολή του στη διάδοση του ελληνικού πολιτισμού στην Ιταλία. Το 2010 ανακηρύχθηκε Επίτιμος Διδάκτωρ της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Κατακλείδα

Κωσταντίνε μου, Δεν ήρθαμε να σ’αποχαιρετήσομε. Γιατί τρόπος δεν είναι να σ’ αποχωριστούμε. Είσαι μες στην καρδιά και στο μυαλό μας, σταθερός συμπαραστάτης, βοηθός και συναγωνιστής. Δεν υπάρχει διαχωριστική γραμμή ανάμεσα σε ζώντες και τεθνεώτες, λέει η παράδοσή μας, εκκλησιαστική και λαϊκή. Ζωντανοί και νεκροί συναποτελούν μια κοινότητα, όπου όλοι είναι συνυπεύθυνοι και αλληλέγγυοι μεταξύ τους. Έτσι θα συνεχίσομε να συμπορευόμαστε, όπως κάναμε μέχρι τώρα, στους ωραίους αγώνες για την παιδεία, την επιστήμη και τον πολιτισμό.

Το τελευταίο σου έργο, η επιμέλεια της δίγλωσσης ελληνοϊταλικής έκδοσης του ποιητή Νικηφόρου Βρεττάκου, είναι ακόμη στο τυπογραφείο. Δεν πρόφτασα να σου το φέρω. Θα πάμε να το πάρομε μαζί και να το μοιράσομε δωρεάν, όπως πάντα, σε όλα τα πανεπιστήμια του κόσμου που έχουν έστω και μια θέση ελληνικών σπουδών· και πρώτα απ’ όλα, στους φοιτητές και καθηγητές των ιταλικών πανεπιστημίων, ως ένα τελευταίο δώρο και ένα ύστερο χαιρετισμό στο λαό και στη χώρα στην οποία αφιέρωσες τη ζωή σου.

Αγαπημένε μας φίλε, ζούμε μια από τις πιο δύσκολες περιόδους στην ιστορία μας. Και σ’ έχομε ανάγκη περισσότερο παρά ποτέ. Όμως, με τη συμπαράσταση και την ευχή σου θα τα βγάλομε πέρα. Θ’ αγωνιστούμε όπως μας έμαθες εσύ, που δε σε πτοούν αλλά σ’ εμψυχώνουν οι δυσκολίες. Θ΄ αγωνιστούμε – σου το υποσχόμαστε – ώσπου να φέρομε την Ανάσταση στον τόπο μας και στην καρδιά μας, ώσπου να πάρουνε τα κοινά μας όνειρα εκδίκηση.

Αναπαύσου εν ειρήνη!